Πωλ Βαλερύ, Ο άνθρωπος και το κοχύλι

Του Μόσχου Εμμανουήλ Λαγκουβάρδου

Ο άνθρωπος και το κοχύλι είναι ένα δύσκολο αλλά ενδιαφέρον βιβλίο. Ο Βαλερύ ανήκει στους συμβολικούς ποιητές, που το έργο τους είναι σκοτεινό καθώς εκφράζονται με σύμβολα και με υπαινιγμούς, που κάνουν δύσκολη την κατανόηση του. Στον «Άνθρωπο και το κοχύλι» ο συγγραφέας ενώ ερευνά το κοχύλι με το διεισδυτικό του πνεύμα, στην πραγματικότητα δεν τον απασχολεί το ίδιο το κοχύλι ως αντικείμενο, αλλά ως παράδειγμα για τη διάσταση ανάμεσα στο ωραίο στη Φύση και στο ωραίο στην Τέχνη. Η προβολή μειζόνων αισθητικών προβλημάτων μέσω ενός παραδείγματος οικείου σε όλους είναι ένας τρόπος που προσιδιάζει στο έργο του Πωλ Βαλερύ. Άλλωστε ο τρόπος αυτός είναι και ο τρόπος του συμβολισμού. Στο συμβολισμό ο ποιητής εκφράζεται υπαινικτικά μέσω συμβόλων, μέσω πραγμάτων που αντιστοιχούν εξωτερικά σε σκέψεις και αισθήματα.

Στον άνθρωπο και το κοχύλι το μείζον αισθητικό ζήτημα είναι η διάσταση μεταξύ του καλλιτεχνικώς ωραίου και του φυσικώς ωραίου, όπως αντιστοιχεί στο παράδειγμα του κοχυλιού. Ο συγγραφέας διάλεξε το κοχύλι προφανώς για την επιμελημένη διευθέτηση του σχήματος του που καταλήγει σε μια φυσικώς ωραία μορφή. Η μορφή του υποβάλλει την ιδέα μιας κατασκευής, η οποία έγινε με βάση ένα καλά μελετημένο σχέδιο. Υπάρχει μια εκλέπτυνση και ένα γυάλισμα, που μοιάζει με πνευματική καλλιέργεια.

Αν τα ζώα μπορούν να καλλιεργούν τις μορφές, για να τις κάνουν τελειότερες , αυτό σημαίνει πως έχουν κάποιο πρότυπο; Ποιο άραγε είναι το πρότυπο του κοχυλιού; Στα έργα των ανθρώπων υπάρχει διαφορετική ποιότητα ανάλογα με την τέχνη του δημιουργού. Στα φυσικώς ωραία πράγματα, όπως π.χ. στα κοχύλια, δεν παρατηρείται αυτή η διαφορά στην ποιότητα, όταν ανήκουν βέβαια στην ίδια ποικιλία. Κι όμως τα μαλάκια μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους. Πώς μπορούν να βγάζουν την ίδια ποιότητα; Μήπως δεν είναι τα ίδια τα μαλάκια που κάνουν τα κοχύλια και τα μαλάκια απλώς τα δέχονται;

Το κοχύλι υπήρξε μια πρόκληση για τον Βαλερύ. Έβλεπε σ' αυτό ένα πράγμα που κατεύθυνε τη σκέψη του στις ίδιες τις δυνάμεις και τις κλίσεις του πνεύματος του. Ένιωθε έκπληκτος με τα πλάσματα της Φύσης, που ήταν σε θέση να συγκριθούν με τα έργα του πνεύματος, χωρίς όμως να μπορούν να θεωρηθούν δημιουργήματα. Αφού το κοχύλι δεν είναι δημιούργημα, ποιος το έφτιαξε, αναρωτιέται ο Βαλερύ. «Η ενότητα και η αρτιότητα της μορφής του» «μου υποβάλλουν την ύπαρξη μιας ιδέας που κατευθύνει την εκτέλεση. Ιδέας προϋφιστάμενης, ολωσδιόλου ξέχωρης από το ίδιο το έργο και η οποία διαφυλάσσεται, επαγρυπνεί και δεσπόζει καθ' όσον χρόνον εκτελείται το έργο».

Ο Βαλερύ βρίσκει πολλές ομοιότητες στη φυσική και στην καλλιτεχνική δημιουργία. Θα μπορούσε να καταλήξει σ' ένα συμπέρασμα στο δοκίμιο του αυτό, για το φυσικώς ωραίο, ότι είναι επίσης ένα δημιούργημα, που υποβάλλει την ιδέα ενός Δημιουργού, αν όπως ομολογεί δεν τον εμπόδιζε η απουσία ενός από τα βασικά στοιχεία των ανθρώπινων έργων: η χρησιμότητα. «Δεν βλέπω διόλου τη χρησιμότητα αυτού του πράγματος» γράφει στο τελευταίο μέρος του βιβλίο του. «Δεν μου δίνει λαβή να σκεφτώ την οποιαδήποτε ανάγκη που θα ικανοποιούσε».

Με τη διαπίστωση αυτή ο Βαλερύ εγκαταλείπει την προσπάθεια. «Υπό το ανθρώπινο βλέμμα» σημειώνει στην τελευταία παράγραφο «το μικρό τούτο ασβεστολιθικό σώμα, κούφιο και σπειρωτό, συνεγείρει γύρω του πλήθος σκέψεις που καμιά της δεν καταλήγει.»

Το αδιέξοδο της σκέψης του Βαλερύ απηχεί το αδιέξοδο του δυισμού του Δυτικού Κόσμου όσον αφορά το πνεύμα και το σώμα. Στους Έλληνες δεν υπήρξε ποτέ αυτός ο δυϊσμός. Η Τέχνη και η μόρφωση γενικά δεν είναι ξέχωρη απ' τη ζωή, ώστε να αναζητούμε τη χρησιμότητα τους παντού. Είναι συνυφασμένες με τη ζωή. Η ομορφιά είναι ανάγκη της Φύσης για τη διατήρηση της και για την προαγωγή της. Δεν είναι η χρησιμότητα η κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία τόσο στη Φύση όσο και στην Τέχνη.

("Ο ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΘΕΡΙΣΜΟΥ", Βιβλιοπωλεία Παιδεία, Λάρισα)