Λαρισινά δοκίμια
Μ.Ε.Λαγκουβάρδου
Αλλοτρίωση, η περιπέτεια του πνεύματος
"Θαρσείτε. Εγώ ειμί." (Ματθ.14:27)
Ένας φίλος μου αναστέναζε συχνά κι έλεγε τον γνωστό στίχο του Βάρναλη, "Αχ, ζωή που μού 'λεγες, πως θα γινόμουν άλλος." Ο στίχος του Βάρναλη που αγαπούσε ο φίλος μου, εκφράζει μια πανανθρώπινη εμπειρία, που την είχε βιώσει έντονα: Ο φίλος μου ήταν ένα χωριατόπαιδο που σπούδασε και έγινε επιστήμων. Επιμελής καθώς ήταν απέκτησε γρήγορα φήμη και μετά από κάμποσα χρόνια, όχι ευκαταφρόνητη περιουσία. Αλλά αντί να ελέγξει ο φίλος μου την περιουσία που απέκτησε με πολλούς κόπους, κατέληξε να τον ελέγχει η περιουσία του. Τα κτίσματα ήθελαν συντήρηση, οι ενοικιαστές δεν ήταν όλοι καλοπληρωτές, τα χωράφια ήθελαν να προσέχεις να μην τα καταπατούν οι γείτονες. Όλη αυτή η δραστηριότητα, όπως λένε οι μοναχοί, δεν είναι παρά ο πάταγος από την πτώση του ανθρώπου στην ανυπαρξία. Στο τέλος συμφωνούσε μαζί τους κι ο φίλος μου, παρόλο που δεν είχε κλήση στον μοναχισμό. Αν ήξερα, τί ήταν όλα αυτά, είπε κάποτε, θά 'μενα με τον πατέρα μου στα πρόβατα.
Η αιτία για τα προβλήματα στη ζωή, είναι η δυσαρμονία ανάμεσα στο πνεύμα του ανθρώπου και στον υλικό κόσμο στον οποίο έχει ανάγκη να υπάρξει. Στην Τέχνη, ιδίως, αλλά και σε κάθε πνευματική δημιουργία, η δυσαρμονία αυτή είναι ακόμα πιο αισθητή. Κάθε καλλιτέχνης ,λέει ο Ρώσος σκηνοθέτης του κινηματογράφου Αντρέϊ Ταρκόφσκυ στο ντοκυμαντέρ που γυρίστηκε γι' αυτόν, , έχει σκοπό να περιγράψει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, όσο πιο πιστά μπορεί.Αυτό θέλουμε όλοι. Πάντα με απασχολούν τα ίδια προβλήματα. Σε όλες μου τις ταινίες το αίτιο είναι πάντα το ίδιο: να αφηγηθούν τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου, την αντίφαση ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη, ανάμεσα στα πνευματικά ιδεώδη και την ανάγκη να υπάρξεις στον υλικό κόσμο. Αυτός ο διχασμός είναι πολύ σημαντικός για μένα, γιατί αυτός δημιουργεί και όλα τα προβλήματα στη ζωή μας.
Ποτέ ίσως άλλη γενιά δεν έζησε πιο έντονα το διχασμό για τον οποίο μιλάει ο Ταρκόφσκυ, όσο η δική μας τώρα, που ο άνθρωπος με την αγωνία για τα οικονομικά χάνει τον εαυτό του. Λες και δεν υπάρχει τίποτε άλλο στη ζωή εκτός από χρήματα με τον εκβιασμό που κάνουν στο λαό μας , ιδίως στους φτωχούς ανθρώπους οι δήθεν εταίροι της Ελλάδος.
Το πνεύμα του Θεού, το βιώνεις είτε ως αόρατη παρουσία είτε ως απουσία. Με την αίσθηση της παρουσίας του Θεού, μπορείς να μιλάς μαζί του και να σου μιλάει. Υπάρχουν όμως και στιγμές αμφιβολίας, που λες ότι δεν είναι παρά μα ψευδαίσθηση. Αλλά η αμφιβολία, όπως κάθε ψέμα, δεν διαρκεί και έχεις πάλι την αίσθηση της παρουσίας του πνεύματος του Θεού.
Το πνεύμα του Θεού το βιώνεις επίσης όπως βιώνεις την απουσία κάποιου δικού σου, που βρίσκεται σε χώρα μακρινή και δεν είναι κοντά σου για να του μιλάς και να ακούει ό,τι του λες. Η αίσθηση της απουσίας του Θεού είναι το ίδιο οδυνηρή όπως κι η απουσία του αγαπημένου σου στην ξενιτειά. Πιστεύουμε στο Θεό είτε έχοντας τα σημάδια της παρουσίας του είτε όταν νιώθουμε ότι λείπει απ΄ τη ζωή μας. Δεν υπάρχουν άθεοι παρά μόνον αντίθεοι.
Ο πρώτος άνθρωπος που ανέβηκε στην πιο ψηλή κορυφή των ΙμαλαΪων, ο Χίλαρυ, γράφει στο ημερολόγιό του, πως όσο πορευόταν μόνος , ένιωθε την παρουσία κάποιυ δίπλα του. Δεν ήταν ο εαυτός του.Γνώριζε τον εαυτό του απ΄ τις αμφιβολίες του. Ο Χίλαρυ ένιωθε κάποιον δίπλα του να συμβαδίζει και να τον ενισχύει. "Στην αποθάρρυνση συμβαδίζει ο Ιησούς."(Ρ.Ζιράρ)
Στίχοι, όπως αυτοί, «ανεπαισθήτως γύρω μου έκτισαν τείχη», «οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων», «Πού να βρω την ψυχή μου;» εκφράζουν τον αγώνα του πνεύματος σ’ ένα εχθρικό κόσμο. Ο αγώνας αυτός του πνεύματος αποτελεί επίσης το θέμα ταινιών , μεγάλων σκηνοθετών, οι οποίες αποτελούν αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου, όπως είναι οι ταινίες «Πολίτης Κέϊν» του Όρσον Ουέλες, «Η κραυγή» του Αντονιόνι, «Η Σιωπή» του Ίγκμαρ Μπέργκμαν, «Η Θυσία» του Αντρέϊ Ταρκόφσκυ, «Ο μεθυσμένος Άγγελος» του Ακίρα Κουροσάβα κ.α΄.
Ο Ιακώβ, ο Ιώβ, ο Οδυσσέας , την αρχαία εποχή κι οι χαρακτήρες των ηρώων της Μεγάλης Τέχνης της σύγχρονης εποχής, διακρίνονται για τον αγώνα τους να διατηρήσουν την οντότητά τους, την αυθυπαρξία τους, να μην γίνουν έρμαια των καταστάσεων ή της διάθεσης των άλλων. Να αισθάνονται ότι ανήκουν, ότι συμμετέχουν στην κοινωνία που τους περιβάλλει και στον πολιτισμό της. Να μην αλλοτριωθούν. «Η λέξη παράγεται από το επίθετο αλλότριος, που δηλώνει τον ξένο, τον ξένο από τον εαυτό του και τη φύση του, αυτόν που ανήκει σε άλλον, τον ετεροκαθοριζόμενο, τον μη έχοντα αυτονομία.. «Το κύριο χαρακτηριστικό της αλλοτρίωσης είναι ότι οι άνθρωποι δεν είναι πια κύριοι πάνω στις κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησαν, αλλά κυριαρχούνται τώρα οι ίδιοι από αυτές (Ν.Ντουμ). «Σ΄ αυτήν την εξορία τη στερημένη από τις αναμνήσεις μιας χαμένης πατρίδας ή από την ελπίδα μιας γης της επαγγελίας δεν υπάρχει βοήθεια.» (Καμύ) *
Με ποιό τρόπο θα αποκτήσει ο σημερινός αλλοτριωμένος άνθρωπος την εσωτερική του ειρήνη; Έλθετε προς με πάντες οι κοπιώντες και πεφορτισμένοι καγώ αναπαύσω υμάς.Το γιατρικό της αλλοτρίωσης που με διαφόρους τρόπους μας βασανίζει βρίσκεται στην ταπεινοφροσύνη. Να ταπεινωθούμε μπροστά στο Θεό. Παν γόνυ κάμψει και πάσα γλώσσα εξομολογήσεται τω Θεώ.
Στο Γεροντικό, το βιβλίο που περιέχει ιστορίες από το βίο των Αγίων Πατέρων της Ερήμου, διαβάζουμε τα εξής: «Έλεγε η αμμάς Θεοδώρα ότι ούτε η άσκηση σώζει ούτε η αγρυπνία ούτε οποιοσδήποτε κόπος, παρά μόνο η ταπεινοφροσύνη: Ήταν ένας αναχωρητής που έτρεπε σε φυγή τους δαίμονες και τους εξέταζε με ερωτήματα:
« Με τι βγαίνετε από τον άνθρωπο; Με νηστεία;» Και έλεγαν: «Εμείς ούτε τρώμε ούτε πίνουμε». «Με αγρυπνία;» Και απαντούσαν: «Εμείς δεν κοιμόμαστε.» «Με την ερημική ζωή;» Και έλεγαν: « Εμείς στις ερήμους ζούμε.» «Με τι, λοιπόν, φεύγετε;» Και είπαν: «Τίποτε δεν μας νικάει παρά μόνο η ταπεινοφροσύνη.» (Το Μέγα Γεροντικόν, Δ’ τόμος, Έκδοση Ι. Ησυχ. Το γενέσιον της Θεοτόκου, Πανόραμα Θεσσαλονίκης).
-
*Λεξικό Εννοιών του Αργύρη Ματακιά, εκδόσεις Πελεκάνος.
