Ελληνικός λόγος και "ιδιωτική φράσις" (και μετάφραση)

Του Ι.Ν.Ηλιούδη,δ.Φ.*

Οι λόγιοι της Αρχαίας ,Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής-Νεοελληνικής Γραμματείας με τον όρο Ελληνική εννοούσαν τη Γραμματεία που συγγράφεται με βάση τους κανόνες και τα κανονιστικά εγχειρίδια της Γραμματικής, Ρητορικής,Λογικής, Ποιητικής και Μετρικής (προκειμένου για ποιητικό λόγο).Βεβαίως αυτός ο λόγος (ποιητικός ή πεζός) δεν είναι της καθημερινότητας, της «κοινής συνηθείας» αλλά λόγος τεχνικός και επίσημος, διό και τα εγχειρίδια ονομάζονται «Γραμματική Τέχνη», «Ρητορική Τέχνη» κοκ. Μάλιστα η Γραμματική ορίζεται ως «τέχνη του ορθώς νοείν, λέγειν και γράφειν», κάτι το οποίο πολλοί γλωσσολόγοι (που σφετερίζονται τη Γραμματική ως αποκλειστικό τους μεταξύ και άλλων αντικείμενο) αλλά δυστυχώς και φιλόλογοιτο αγνοούν ή το παραβλέπουν.

Μετά τον 9ο-10ο αιώνα ,όταν εμφανίζονται τα ημιλόγια ή δημώδη κείμενα, και ιδιαίτερα προς τα τέλη της Υστεροβυζαντινής και αρχές της Μεταβυζαντινής περιόδου οι λόγιοι τη δημώδη ονομάζουν «κοινή ή ιδιωτική» φράση , ενίοτε δε και «χυδαία». Ο όρος «χυδαία» έχει αριστοτελική προέλευση και δεν εκλαμβάνεται ηθικά αλλά φιλολογικά και σημαίνει τον συγκεχυμένο εξ επόψεως ρυθμών λόγο.

Ενα λοιπόν από τα θεμελιώδη πέρα των άλλων χαρακτηριστικά του ελληνικού λόγου είναι η μουσικότητα, η οποία, όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης , καθορίζεται από το ρυθμό και την αρμονία, άνευ δε τούτων ο λόγος είναι άρρυθμος και «ανάρμοστος» (αξιοσημείωτο οτι και αυτός ο αρχικά φιλολογικός όρος προσέλαβε κατόπιν και ηθική σημασία).Εάν λοιπόν κάποιος συγγραφεύς συνέθετε ένα κείμενο με ηρωικό περιεχόμενο, θα έπρεπε να επιλέξει λέξεις κατάλληλες, ώστε να συγκροτούνται ηρωικοί ρυθμοί, ενώ εάν ήθελε να συνθέσει λόγο (ποιητικό ή πεζό) με λυρικό περιεχόμενο, θα έπρεπε να επιλέξει και τον κατάλληλο ρυθμό κοκ.Αμυδρή τουλάχιστον εμπειρία της μουσικότητας του ελληνικού λόγου,κατά την άποψη κάποιων μελετητών(Κ.Οικονόμος , Carsten Hoeg κλπ.) είναι δυνατή κατά τη σπουδή και μελέτη της απαγγελίας και εκφώνησης των εκκλησιαστικών αναγνωσμάτων αλλά και του Καραγκιόζη!

Κατά τις παραπάνω προϋποθέσεις πάντως καθίσταται δύσκολη η συγγραφή λόγου με τους πρέποντες ρυθμούς και αρμονίες για την κάθε περίσταση, γι’ αυτό και δεν τολμούσαν πολλοί να διεκδικήσουν την ιδιότητα του συγγραφέα ή ποιητή.Η απαίτηση μάλιστα για τήρηση των παραπάνω στο λόγο έχει και ψυχοπαιδαγωγική σκοπιμότητα ,διότι, ως ισχυρίζεται ο Πλάτων, τα παραπάνω χαρακτηριστικά του λόγου «καταδύονται εις το εντός της ψυχής και ερρωμενέστατα άπτονται αυτής φέροντα την ευσχημοσύνην». Τα παραπάνω τα υποψιάστηκαν και νεώτεροι λογοτέχνες , φαίνεται δε τούτο κυρίως στον Κάλβο, ο οποίος συνέγραψε σχετικώς ελάχιστα, επειδή επεδίωκε να εφαρμόσει κανόνες Αρμονίας, όπως τουλάχιστον τους κατενόησε…

Με τον όρο δε «ιδιωτική φράσις» οι λόγιοι παραπέμπουν στον καθημερινό ιδιωτικό μας λόγο και βέβαια τον αντιδιαστέλλουν από τον πολιτικό, δηλ. τον ελευθέριο λόγο υψηλής παιδείας.Σήμερα όμως οι συγγραφείς των σχολικών εγχειριδίων επιβάλλουν τον ιδιωτικό λόγο ονομάζοντάς τον επικοινωνιακό και υπαινισσόμενοι έλλειψη επικοινωνιακού χαρακτήρα για τον κατ’ εξοχήν παιδευτικό ελληνικό λόγο!Ουδεμία δε διδασκαλία περί ρυθμού και αρμονίας του λόγου κατά τη σύνθεση (την «παραγωγή», όπως την ονομάζουν τα εγχειρίδια) υφίσταται στις βαθμίδες της εκπαίδευσης ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα.

Εικάζεται δε ότι ο άγγλος λόγιος , που πολιτογράφησε τον όρο «ιδιώτης» στη γλώσσα του, προσέδωσε με αυστηρότητα το γνωστό σημασιολογικό περιεχόμενο, για το οποίο οι έλληνες λόγιοι πάντως επιφυλάχθηκαν με τρόπο ευσυμπάθητο…

* Ο Ι.Ν.Ηλιούδης είναι σχολ. σύμβουλος Φιλολόγων Μαγνησίας.