«Ο ξανακερδισμένος χρόνος»

Του Μόσχου Εμμ.Λαγκουβάρδου

Η κινηματογραφική ταινία του Ραούλ Ρουίζ με τον ελληνικό τίτλο «Ο ξανακερδισμένος χρόνος» είναι μια ελεύθερη απόδοση του μυθιστορήματος του Μαρσέλ Προυστ «Le temps retrouve» (Ο χρόνος που ξαναβρέθηκε). Κεντρικός ήρωας είναι ο ίδιος ο συγγραφέας. Το θέμα της ταινίας δεν είναι μια ιστορία που εκτυλίσσεται κανονικά με αρχή, μέση και τέλος. Είναι πολλές μικρές, παράλληλες ιστορίες ή εικόνες που προβάλλουν από το παρελθόν χωρίς κάποια σειρά. Ο Προυστ λίγο πριν από τον θάνατο του κοιτάζοντας φωτογραφίες θυμάται το παρελθόν του και αναπολεί διάφορα περιστατικά από τη ζωή του με αξιοσημείωτη παρατηρητικότητα και λεπτό χιούμορ.

«Τα πάντα ρει και ουδέν μένει», λέει ο Ηράκλειτος. «Δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης» (δεύτερη φορά στον ίδιο ποταμό δεν θα μπεις». Στα «Τέσσερα Κουαρτέττα» του Τ.Σ. Έλιοτ επίσης διαβάζουμε: «Ο χρόνος ο τωρινός κι ο χρόνος ο περασμένος / είναι ίσως και οι δυο παρόντες στο μελλούμενο χρόνο,/ Κι ο χρόνος ο μελλούμενος περιέχεται στο χρόνο τον περασμένο./ Αν όλος ο χρόνος είναι αιώνια παρών / Όλος ο χρόνος δεν μπορεί να εξαγοραστεί.» (Περιοδικό « Διαγώνιος», τευχ. 6ον, Θεσσαλονίκη 1980, μετάφραση Κλείτος Κύρου).

Ο Προυστ εξοικειωμένος με τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής του, με τον υπαινικτικό τρόπο της συμβολικής ποίησης και της εμπρεσιονιστικής ζωγραφικής αναζητεί στο έργο τον τις στιγμές εκείνες, που ανοίγουν μια «μυστηριώδη και φευγαλέα προοπτική προς μια πραγματικότητα απόλυτη, πέρα από την ανεπίστρεπτη ροή του χρόνου» (Εγκυκλ. «νέα δομή»).

Τι σημαίνει άραγε αναζήτηση του χαμένου χρόνου; Τι εννοούμε «χαμένος χρόνος»; Με ποιο τρόπο μπορεί να ξαναβρεί κανείς το χαμένο χρόνο του; Χαμένος χρόνος είναι αυτός που δεν ζήσαμε σε όλη την πληρότητα του, που δεν αφήσαμε τη φωτιά να κάψει τα κάρβουνα εντελώς μέχρι να γίνουν στάχτη, που δεν είναι δυνατόν να ανάψει ξανά; Χαμένος χρόνος είναι «αυτό που θα μπορούσε να ήταν», «το δρομάκι που δεν ακολουθήσαμε», «η πόρτα που ποτέ μας δεν ανοίξαμε μεσ' στο ροδόκηπο»; Γιατί άραγε; Γιατί όπως λέει πάλι ο Έλιοτ «οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντέχουν πολλή πραγματικότητα./ Ο χρόνος ο περασμένος κι ο μελλούμενος χρόνος, /αυτός που θα μπορούσε να ήταν κι αυτός που ήταν/ σημαδεύουν σ' ένα τέρμα που είναι πάντα τωρινό.»

Και μια που ο περασμένος χρόνος σημαδεύει σ' ένα τέρμα τωρινό, ο Προυστ με την ιδιότητα του παρατηρητή και του παρατηρουμένου μαζί ξαναζεί το παρελθόν του αναπνέει ξανά την ίδια ατμόσφαιρα εμπλουτισμένη με νέο αέρα. Ξαναζωντανεύει τις αναμνήσεις του, μαθαίνει εκείνα που δεν μπορούσε να μάθει. Βρίσκεται ταυτόχρονα μαζί με πρόσωπα όπως ήταν στο παρελθόν και όπως είναι τώρα. Π.χ. ξαπλωμένος στο κρεβάτι, ετοιμοθάνατος βλέπει τον εαυτό τον παιδί σε μια ακρογιαλιά να περπατάει μπροστά από τον εαυτό του- έφηβο και τον εαυτό του - άντρα.

Γιατί όλα αυτά; Γιατί προσπαθεί να βρει αντιστοιχίες, χάρη στη θαυμαστή ιδιότητα της αναλογίας, ώστε να μπορέσει να βγάλει απ' τη σκιά αυτό που είχε νιώσει και μετά να το μετατρέψει στο αντίστοιχο πνευματικό. Κι ο μόνος τρόπος ήταν να φτιάξει ένα έργο τέχνης. Συνέδεσε έτσι το γράψιμο με την αναζήτηση τον εαυτού. Γιατί για τον Προυστ το πιο σπουδαίο είναι να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του.